سخن دانشگاه 15
مقدمه 17
بخش اول: مباحث مقدماتی 35
فصل اول: مفهوم‌شناسی پژوهش 37
- 1. مَثَل اعلی 37
- 2. انسان 39
- 3. خدا جلّ وعلا 46
بخش دوم: انسان، مثل اعلای خدا در فلسفۀ تومایی 49
فصل اول: مواجهۀ آکوئیناس با تفکر تشبیهی و سلبی 51
فصل دوم: راهحل آکوئیناس، تکمیل الهیات سلبی با الهیات تمثیلی 57
- 1. رؤیت ذات الهی 59
- 2. ادراک ذات الهی 61
- 3. عقل طبیعی و شناخت خدا 63
- 4. مراحل سه گانۀ هستی شناختی، معرفت شناختی، و زبان شناختی در طرح بحث صفات الهی 68
- 5. روش سلبی آکوئیناس 70
- 6. روش ایجابی آکوئیناس 79
6ـ1. قاعدۀ اساسی «وجود کمالات معلول در علت» در الهیات آکوئیناس 88
- 7. روش تمثیلی یا تشبیهی آکوئیناس 92
7ـ1. حمل اشتراک معنی 101
7ـ1ـ2. انتقادات آکوئیناس بر حمل اشتراک معنی 103
7ـ2. حمل اشتراک لفظ 106
7ـ2ـ1. انتقادات آکوئیناس بر حمل اشتراک لفظ 108
7ـ3. حمل تمثیلی 110
7ـ3ـ1. استفاده از قاعدۀ کمالات علت و معلول برای تبیین حمل تمثیلی 112
7ـ3ـ2. ویژگی حمل تمثیلی بین صفات کمالی انسان و خدا 114
7ـ3ـ3. انواع حمل تمثیلی 117
الف) تمثیل تناسبی: 119
ب) تمثیل اسنادی (یا تمثیل در نسبت) 123
تبیین دو حالت تمثیل اسنادی 124
توسعۀ معنای نسبت در کلام شارحان آکوئیناس 125
دو تحلیل متفاوت از حالت دوم تمثیل اسنادی 126
نظریۀ مختار در تحلیل حالت دوم تمثیل اسنادی 129
7ـ3ـ4. نقد و بررسی حمل تمثیلی آکوئیناس 133
7ـ3ـ5. پاسخهای ما بر نقدهای مطرحشده 136
7ـ3ـ6. انتقادات ما بر حمل تمثیلی آکوئیناس 138
فصل سوم: صفات مثل اعلی در مسیر شناخت صفات خدا 141
- 1. اراده 143
- 2. افاضۀ خیر 146
- 3. عقل 146
- 4. تجرد 148
فصل چهارم: جمع‌بندی نظریۀ تومایی «انسان، مثابۀ مثل اعلای خدا» 149
- 1. فرون کاستن الهیات تمثیلی به نظریۀ زبان‌شناختی 151
- 2. عدم التفات به تفاوت اشتراک لفظی و معنوی فلسفه و ادبیات 153
پیوستهای بخش دوم 155
- 1. نمونه‌ای از موافقان و مخالفان روش آکوئیناس 155
- 2. تأثیرپذیری آکوئیناس از فلسفۀ ابن رشدی و سینوی 158
2ـ1. مقامات سه گانۀ بحث از مبادی الهیات تمثیلی آکوئیناس 158
2ـ1ـ1. مقام اول: برهان درجات کمال... 159
اسناد برهان درجات کمال به ارسطو توسط آکوئیناس 160
بررسی اسناد برهان درجات کمال به ارسطو 161
2ـ1ـ2. مقام دوم: اسناد اصل قاعدۀ «وجود کمالات معلول در علت»... 163
بررسی اسناد قاعده به ارسطو 164
قاعدۀ «وجود کمالات معلول در علت» در فلسفۀ ابن سینا 167
2ـ1ـ3. مقام سوم: اسناد قاعدۀ تقدم علت بر معلول... 177
بررسی اسناد قاعدۀ تقدم علت بر معلول به ارسطو 178
قاعدۀ تقدم علت بر معلول در فلسفۀ ابن‌سینا 179
بررسی اسناد قاعدۀ «وجود کمالات معلول در علت» و «تقدم علت بر معلول»... 181
2ـ1ـ4. نظریۀ مختار درخصوص منشأ قاعدۀ وجود کمالات معلول... 185
بخش سوم: انسان، مثل اعلای خدا در حکمت صدرایی 187
فصل اول: از بساطت و تجرد نفس تا بساطت و تجرد خدا 191
- 1. تجرد نفس مثال تجرد ذات باری 191
1ـ1. مراتب تجرد نفس 192
1ـ1ـ1. مرتبۀ تجرد خیالی (ناقص) 193
1ـ1ـ2. مرتبۀ تجرد عقلانی (تام) 194
1ـ1ـ3. مر تبۀ فوق تجرد (فوق تام) 195
1ـ2. تحلیل اول مثالیت نفس در تجرد 199
1ـ2ـ1. تقریر اول: کمال معلول راهنمای کمال علت 199
1ـ2ـ2. تقریر دوم: عدم ماهیت خاص نفس مثال برای عدم ماهیت خدا 202
اشکال بر تقریر دوم 204
پاسخ اشکال 205
1ـ3. تحلیل دوم مثالیت نفس در تجرد: منهج واحد در تبیین تجرد نفس و خدا 206
1ـ4. تحلیل سوم مثالیت نفس در تجرد: ملازمۀ تعقل و تجرد 208
1ـ4ـ1. تقریر اول از تحلیل سوم 208
1ـ4ـ2. تقریر دوم از تحلیل سوم 209
نقد و بررسی تقریر دوم 212
1ـ4ـ3. تقریرهای دیگر از تحلیل سوم 217
- 2. بساطت نفس مثال بساطت ذات باری 218
2ـ1. تحلیل اول مثالیت نفس در بساطت... 218
2ـ2. تحلیل دوم مثالیت نفس در بساطت... 219
2ـ3. تحلیل سوم از مثالیت نفس در بساطت... 221
فصل دوم: «النفس فی وحدتها کل القوی» مثل اعلای «بسیط الحقیقة کل الاشیاء» 226
- 1. نحوۀ ورود ملاصدرا به بحث از بسیطالحقیقه 227
1ـ1. ارتباط مبحث بسیط الحقیقه و مبحث تطابق عوالم 229
1ـ2. نقد ما بر کلی منحصرالمصداق بودن بسیطالحقیقه 230
- 2. روشهای مختلف تحلیل بسیط الحقیقة کل الاشیاء 231
2ـ1. روش اول: ازطریق تحلیل تشکیک وجود و کمالات علت و معلول 232
2ـ1ـ1. تأمل بعضی از اساتید در روش اول 233
2ـ1ـ2. نظریۀ مختار: استفادۀ ملاصدرا از تحلیل نهایی علیت 234
2ـ2. روش دوم: ازطریق تحلیل نامتناهی و بساطت خدا 237
- 3. مشترکات دو تحلیل بسیط الحقیقه 240
- 4. مقتضیات تأثیرگذار بسیطالحقیقه در مثالیت وحدت نفس و قوا 242
- 5. «النفس فی وحدتها کل القوی» مثال «بسیط الحقیقةکل الاشیاء» 244
5ـ1. تحلیل اول در مثالیت وحدت نفس و قوا: دو صغری برای کبرای واحد 245
5ـ2. تحلیل دوم در مثالیت وحدت نفس و قوا: فرایند استدلالی یگانه 246
5ـ2ـ1. مکانیسم رسیدن به وحدت نفس و قوا در حکمت متعالیه 246
5ـ2ـ2. مکانیسم رسیدن به بسیطالحقیقه در حکمت متعالیه 246
5ـ3. تحلیل سوم در مثالیت وحدت نفس و قوا: سریان مثالیت به‌طور خاص 247
- 6. روشهای مختلف تحلیل «النفس فی وحدتها کل القوی» 247
6ـ1. روش اول: ازطریق تحلیل معنای مرتبه بودن قوا 248
6ـ1ـ1. معانی مرتبه در فلسفه 248
6ـ1ـ2. جمع بندی ما از کاربردهای مرتبه 252
6ـ1ـ3. بررسی نحوۀ ورود ملاصدرا به بحث قوای نفس 254
6ـ1ـ4. مراد از وحدت نفس 257
6ـ1ـ5. معیار تعدد مراتب یا قوا 259
الف) معیار پنجم ابن‌سینا: اختلاف نوعی آثار و افعال 259
دلیل ابن‌سینا 260
نظریۀ مختار 261
بررسی اشکالات معیار ابن‌سینا 262
ب) معیار ششم مشترک بین ابن‌سینا و ملاصدرا... 263
ج) معیار هفتم ابتکاری ملاصدرا... 266
6ـ1ـ6. قاعدۀ کلی درخصوص قوای شیء واحد 268
اشکال بر قاعدۀ کلی 268
پاسخ: قوا به‌منزلۀ مراتب نفس 269
6ـ1ـ7. تغایر قوا و تعدد ماهوی 273
6ـ1ـ8. قوای متعدد و وجود واحد 274
6ـ1ـ9. بدن به‌عنوان ضعیفترین مرتبۀ وجودی نفس 279
الف) اشکال بر مرتبه بودن بدن برای نفس 285
پاسخ ملاصدرا 285
ب) نقد ما بر نظریۀ عدم وحدت نفس در هر انسان 287
ج) اشکال ملازمه بین عدم آگاهی نفس و فاعل حقیقی نبودن 288
پاسخ اول ملاصدرا: عدم ملازمه 289
اشکال بر پاسخ اول ملاصدرا 294
نقد ما به اشکال 294
پاسخ دوم ملاصدرا براساس نظریۀ متوسط او در باب علم 295
راهحل دیگر برای تبیین علم حضوری نفس... 298
اشکال ما بر این نقد ملاصدرا 299
راهحل محشین اسفار برای تبیین عدم ملازمه 299
نقد ما بر راه حل محشین 300
پاسخ سوم ملاصدرا براساس نظریۀ شیخ اشراق در علم به مادیات 301
نقد ملاصدرا بر نظریۀ شیخ اشراق و پاسخ سوم 306
پاسخ چهارم ملاصدرا با استفاده از حدّوسط استعمال آلات 307
پاسخ نهایی صدرا با استفاده از نظریۀ نهایی علم در مادیات 309
6ـ1ـ10. استدلال بر وحدت نفس و قوای متکثر 316
الف) اسلوب اول 316
بررسی اسلوب اول 319
ب) اسلوب دوم 319
نقد و بررسی اسلوب دوم 321
6ـ2. روش دوم: ازطریق تحلیل رابطۀ علیت 324
6ـ2ـ1. معنای ادقّ مرتبه در حکمت متعالیه 331
فصل سوم: مثالیت نفس برای خدا در اتصاف به اراده 332
- 1. تحلیل اول مثالیت در اراده: اتصاف باری‌تعالی... 332
- 2. تحلیل دوم مثالیت در اراده... 336
- 3. تحلیل سوم مثالیت در اراده: انتزاع اراده از فعل در انسان و در خداوند 340
- 4. تحلیل چهارم مثالیت در اراده... 343
4ـ1. واجدیت مقام کن نسبت به عالم درون و عالم بیرون 344
4ـ2. مؤیدات تحلیل چهارم مثالیت در اراده 348
- 5. تحلیل پنجم مثالیت در اراده: کیفیت اتصاف به اراده و چگونگی واجدیت آن 351
5ـ1. نحوۀ ارادی بودن افعال گوناگون انسانی در حکمت متعالیه 351
5ـ2. فاعلیت بالتجلی برای اراده 354
فصل چهارم: گونه‌های مشترک فاعلیت نفس و خدا نسبت به فعل خود 361
- 1. تحلیل اول مثالیت در فاعلیت... 361
- 2. تحلیل دوم مثالیت در فاعلیت... 364
- 3. تحلیل سوم مثالیت در فاعلیت: فعل انسانی مجرای تحقق فعل الهی 370
فصل پنجم: یکسانی اتحاد عالم و معلوم در نفس انسانی و ذات باری 371
- 1. مقامهای تأثیرگذار بحث اتحاد عاقل و معقول در مثالیت نفس برای خداوند 371
- 2. تحلیل اول مثالیت در اتحاد عالم و معلوم: اتحاد در علم به ذات 373
- 3. تحلیل دوم مثالیت در اتحاد عالم و معلوم: اتحاد در علم به غیر 376
3ـ1. مقدمات مؤثر در مثالیت در اتحاد عالم و معلوم در علم به غیر 378
فصل ششم: جمع بندی نظریۀ صدرایی «انسان به‌مثابۀ مثل اعلای خدا» 388
- 1. استفاده از قاعدۀ کمالات علت و معلول 388
- 2. استفاده از حمل حقیقت و رقیقت 393
- 3. دو روش انّی و لمّی در نظریۀ مثل اعلی 397
- 4. جنبۀ عام و خاص مثالیت 399
- 5. تأکید بر وجه هستی شناختی و معرفت شناختی... 400
پیوستهای بخش سوم 408
- 1. ملازمۀ علم و تجرد 408
- 2. علم به ذات 409
- 3. مثالیت در علم به مادیات 411
- 4. عدم فساد 415
- 5. وحدت مدرِک و فاعل 416
- 6. احدیت و واحدیت 417
- 7. توحید افعالی 418
- 8. جریان حمل حقیقت و رقیقت در هردو ساحت 422
- 9. «وحدت در کثرت» و «کثرت در وحدت» 423
بخش چهارم: بررسی تطبیقی مثل اعلای خدا در حکمت صدرایی و فلسفۀ تومایی 425
فصل اول: وجوه اشتراک حکمت صدرایی و فلسفۀ تومایی در نظریۀ مثل اعلای خدا 427
- 1. استفاده از قانون علیت و فروعات آن در تبیین نظریۀ مثل اعلی 427
- 2. ارائۀ راه حلی میانۀ اشتراک لفظی و اشتراک معنوی... 429
- 3. توجه به جنبه‌های هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی و زبان‌شناختی 432
- 4. عدم ادراک اکتناهی ذات باری و امکان شناخت اسمای صفات او 432
- 5. اسم جامع، بهترین نام برای خداوند 433
- 6. اطلاق وجود بر خداوند تعالی 434
- 7. بحث کبروی از نظریۀ مثل اعلی 435
- 8. وجوه اشتراک در مصادیق نظریۀ مثل اعلی 436
10ـ1. عقل (علم) 436
10ـ2. تجرد 436
10ـ3. اراده 437
10ـ4. بساطت 437
10ـ5. نسبت خداوند با عالم 437
- 9. صورت الهی انسان 438
- 10. جنس مسئلۀ مثالیت نفس انسان برای خداوند 439
- 11. انتساب اصول نظریۀ مثل اعلی به فیلسوفان یونان... 440
فصل دوم: وجوه افتراق حکمت صدرایی و فلسفۀ تومایی در نظریۀ مثل اعلای خدا 445
- 1. تبیین نظریۀ مثل اعلی با تقریرهای ارتقایافته... 445
- 2. اختلاف مبانی راهحل میانۀ اشتراک لفظی و اشتراک معنوی به تواطی 446
- 3. توجه بیشتر آکوئیناس به جنبۀ زبان‌شناختی... 447
- 4. تأثیرپذیری آکوئیناس از الهیات سلبی در ادراک ذات و شناخت صفات 449
- 5. مصداق اسم جامع برای خدا 449
- 6. اطلاق وجود بر خداوند تعالی براساس تشکیک وجود... 450
- 7. وجوه افتراق در مصادیق نظریۀ مثل اعلی 451
7ـ1. عقل (علم) 452
7ـ2. تجرد 452
7ـ3. اراده 452
7ـ4. بساطت 453
7ـ5. افاضۀ خیر 454
فصل سوم: جنبۀ بین‌الادیانی نظریۀ مثل اعلی و تقریب فلسفۀ اسلامی و الهیات مسیحی 455
- 1. آموزۀ مشترک اسلام و مسیحیت مبتنی بر نظریۀ مثل اعلی 455
- 2. راه مشترک فلسفۀ اسلامی و الهیات مسیحی برای شناخت خداوند و صفات او 464
- 3. جمع‌بندی فصل 467
خاتمه: نتیجه‌گیری و پیشنهاد 469
کتابنامه 481